Του Γελωτοποιού
Στο εμβληματικό του έργο «Τα σταφύλια της οργής», ο Στάινμπεκ υποπίπτει σε ψυχογραφικό ολίσθημα, απόρροια πιθανότατα της ηρωικής/ιδεαλιστικής θεώρησης της πραγματικότητας.
Στην αρχή του βιβλίου, μετά από την ολοκληρωτική καταστροφή της σοδειάς, όλοι στρέφονται και κοιτάνε το πρόσωπο του πατέρα.
«Γυναίκες και παιδιά κατάλαβαν βαθιά μες στην ψυχή ότι καμιά δυστυχία δεν είναι αβάσταχτη όσο οι άντρες δεν χάνουν το ηθικό τους», γράφει.
Όταν ο υποφαινόμενος -ως νεαρός άντρας- είχε διαβάσει αυτές τις γραμμές είχε φουσκώσει από υπερηφάνεια που είναι αρσενικός, αφού αυτοί –κατά τα λεγόμενα του Στάινμπεκ- μετά την καταστροφή «συλλογιόνταν… υπολόγιζαν…», ενώ οι γυναίκες «έμπαιναν στο σπίτι και συνέχιζαν τη δουλειά τους».
Θα έπρεπε να ξεφουσκώσει λιγάκι από αντρική υπερηφάνεια για να αντιληφθεί ότι οι άντρες λειτουργούν σχεδόν αυτιστικά στις καταιγιστικές αλλαγές και όχι απλώς «χάνουν το ηθικό τους», αλλά καταρρακώνονται και μένουν αδρανείς, ενώ κάποιες φορές εγκαταλείπουν την οικογένεια ή αυτοκτονούν.
Το σύνδρομο του ανήμπορου άντρα (helpless male syndrome) είναι ένας καινούριος (σχετικά) ψυχολογικός όρος, που σχετίζεται με την αποκαθήλωση του άντρα-κυρίαρχου της οικογένειας. Η «κολώνα του σπιτιού» αποδεικνύεται ότι είναι πολύ πιο εύθραυστη απ’ όσο ήθελαν οι (άντρες) συγγραφείς να πιστεύουν.
Δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο οι άντρες που χάνουν τη βασική τους ιδιότητα να αυτοκτονούν. Και η βασική τους ιδιότητα είναι η επαγγελματική.
Τα υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών (το 2003) τα κατείχε η Λιθουανία. Οι εφτά από τις δέκα πρωταθλήτριες αυτοχειρίας ήταν χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Με τις ευλογίες του ΔΝΤ η ανεργία πολλαπλασιάστηκε, σε μέρη όπου η ανεργία ήταν σχεδόν άγνωστο φαινόμενο. Και οι άντρες ξεκίνησαν να αυτοκτονούν –αντί να συλλογίζονται, να υπολογίζουν.
Σε όλο τον πλανήτη οι αυτόχειρες είναι συνήθως άντρες. Εξαιρούνται η Κίνα και η Ινδία, όπου οι αυτόχειρες είναι περισσότερες γυναίκες. Αλλά η αιτία γι’ αυτό δεν είναι οι οικονομικές συνθήκες. Εκεί αυτοκτονούν οι έφηβες κοπέλες, για λόγους που συνδέονται με την πατριαρχική πίεση.
Και μια μικρή παρένθεση. Οι Σκανδιναβικές χώρες δεν έχουν υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών. Η Σουηδία, για την οποία όλοι «γνωρίζουμε» ότι οι άνθρωποι αυτοκτονούν σαν τα λέμινγκ (άλλος ένας μύθος, αφού τα τρωκτικά αυτά δεν αυτοκτονούν), δεν βρίσκεται καν μέσα στις είκοσι πρώτες χώρες.Η αρχή του μύθου των Σουηδικών αυτοκτονιών (λόγω υπερβολικής ευημερίας) βρίσκεται στις αναφορές του Αμερικανού προέδρου Αϊζενχάουερ, ο οποίος προσπάθησε να υπονομεύσει την επικίνδυνα αντικαπιταλιστική ισονομία της σουηδικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας, μια εποχή όπου κάθετι που αντιτιθόταν στον αμερικανικό τρόπο ζωής ήταν κομμουνιστικό (ήταν πρόεδρος από το 1953 ως το 1961).
Αλλά μην παραξενευτείτε αν οι σκανδιναβικές χώρες, στις οποίες το ένα τρίτο του πληθυσμού είναι δημόσιοι υπάλληλοι, βρεθούν σύντομα στο στόχαστρο του ΔΝΤ και στην κορυφή της αυτοχειρίας.
Στη Ελλάδα η κατάρρευση (κατ’ ευφημισμό κρίση) φανέρωσε τη δύναμη και την ευελιξία των γυναικών από τη μία, την ανημποριά των αντρών από την άλλη, να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα.
Πιστεύετε ότι υπερβάλλω; Δείτε τότε τα στατιστικά αυτοκτονιών. Πόσοι άντρες και πόσες γυναίκες αυτοκτονούν λόγω οικονομικών προβλημάτων; Αν το ποσοστό των γυναικών είναι ένα τοις εκατό θα εκπλαγώ.
Οι άντρες έχουν μάθει να αυτοπροσδιορίζονται μέσω της δουλειάς τους και του μισθού τους, γι’ αυτό είναι και πιο ευάλωτοι. Η γυναίκα αυτοπροσδιορίζεται μέσω των σχέσεων της.
Ένα αμερικανικό ανέκδοτο λέει ότι όταν συναντιούνται δυο γυναίκες ρωτάει η μία την άλλη: «Είσαι ικανοποιημένη από τη σχέση σου;»
Όταν συναντιούνται δυο άντρες ρωτάνε: «Πόσα βγάζεις το μήνα;»
Ο άντρας που δεν κερδίζει τίποτα θεωρεί τον εαυτό του άχρηστο. Αν αφαιρέσεις από τον άντρα την επαγγελματική του ιδιότητα μένει γυμνός, αφού αυτό είναι το μόνο πράγμα που ξέρει να κάνει.
Παρατηρώντας τα ζευγάρια που βρέθηκαν αντιμέτωπα με την ανεργία, βλέπω ότι οι γυναίκες τείνουν να βρίσκουν καινούριους τρόπους επιβίωσης (φτιάχνοντας και πουλώντας cupcakes, πίτες, κοσμήματα, καλλυντικά, ιδέες), ενώ οι άντρες περιμένουν πότε θα επαναπροσληφθούν σε κάποια παρόμοια δουλειά με αυτή που έκαναν πριν ή τη χορηγία μιας ιδέας τους που θα τους κάνει πλούσιους, ενώ παραδίδονται στο αλκοόλ και στον τζόγο ή στην κατάθλιψη.
Αυτό ήταν κάτι που πρόσεξε και ο Μοχάμαντ Γιούνους, ο ιδρυτής της Grameen, της «τράπεζας των φτωχών».
Πολύ γρήγορα θα πούμε (αφού υπάρχουν πολλά άρθρα στο διαδίκτυο για την Γκράμιν) ότι η Τράπεζα των Φτωχών ιδρύθηκε στο Μπαγκλαντές το 1976 και δίνει μικροδάνεια (μέσος όρος 100$) σε ανθρώπους χωρίς καμία εγγύηση φερεγγυότητας. Η τράπεζα δεν τους δεσμεύει με κανένα νομικό έγγραφο, έτσι αν δεν μπορέσουν να αποπληρώσουν το δάνειο δεν υπάρχει καμία κύρωση (δεν τους παίρνει το σπίτι).
Όταν ξεκίνησε ο καθηγητής οικονομικών Γιούνους την προσπάθεια του όλοι πίστευαν ότι επρόκειτο για δονκιχωτισμό. Σαράντα χρόνια μετά η τράπεζα είναι κερδοφόρος, έχει δανείσει σε περισσότερες από 2,1 εκατομμύρια άπορες γυναίκες και το ποσοστό αποπληρωμής είναι 99%.
Προσέξατε τι έγραψα; «Άπορες γυναίκες».
Η Γκράμιν προτιμάει να δανείζει σε γυναίκες, όχι μόνο επειδή αυτές είναι πιο φερέγγυες, αλλά επειδή έτσι ενισχύεται η συνοχή του κοινωνικού ιστού.
«Όταν μια γυναίκα παίρνει δάνειο», εξηγεί ένα στέλεχος της τράπεζας, «ωφελείται ολόκληρη η οικογένεια. Το εισόδημα που ελέγχεται από τη μητέρα ωφελεί την υγεία των παιδιών 20 φορές περισσότερο από το εισόδημα που ελέγχεται από τον πατέρα.»
Τι επιχείρηση μπορείς να ξεκινήσεις στο Μπαγκλαντές με 100$;
Η Ανοουάρα Μπεγκούμ, για παράδειγμα, αγόρασε ένα κινητό τηλέφωνο. Στο χωριό της αυτό είναι το μοναδικό τηλέφωνο και η Ανοουάρα το «νοικιάζει» στους συγχωριανούς της. Έτσι βγάζει ένα ποσό που είναι τριπλάσιο από το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα του Μπαγκλαντές.
Όταν οι γυναίκες του Μπαγκλαντές παίρνουν τον έλεγχο της ζωής τους στα χέρια τους μπορούν να αποφασίσουν για το μέγεθος της οικογένειας τους, για το πόσα παιδιά θα κάνουν και πως θα τα μεγαλώσουν, κάτι που είναι πολύ σημαντικό σε μια χώρα με τεράστια προβλήματα λόγω του υπερπληθυσμού.
(Αυτό μπορείτε να το καταλάβετε καλύτερα αν διαβάσετε το παλιότερο κείμενο του Γελωτοποιού«Συνηθίζοντας τα ηλεκτροσόκ: Το πείραμα του Σέλιγκμαν», όπου γίνεται αναφορά στην επίκτητη ανημποριά, learned helplessness).
Και ίσως δεν είναι τυχαίος ο συμβολισμός στο τέλος του βιβλίου του Στάινμπεκ, όπου μια μωρομάνα δίνει το στήθος της σε έναν εξαντλημένο γέρο, για να πιει λίγο γάλα και να αναζωογονηθεί.
ΥΓ1: Ίσως να σας φαίνεται γελοιότητα που ο ασήμαντος Γελωτοποιός τολμάει να κρίνει τον μέγα Στάινμπεκ. Όμως τίποτα δεν είναι ιερό ή μάλλον: «Ιερό είναι μόνο ό,τι επιδέχεται την αμφισβήτηση και συνεχίζει να έχει αξία.»
ΥΓ2: Οι αιτίες που οδηγούν έναν άνθρωπο στην αυτοχειρία είναι αδύνατον να οριστούν επακριβώς. Όμως σίγουρα η αίσθηση ανημποριάς και η έλλειψη ελέγχου, καθώς και η απώλεια της ελπίδας -οι οποίες βρίσκονται στον πυρήνα της κατάθλιψης- είναι καταλυτικοί παράγοντες. Η αυτοκτονία διαμαρτυρίας είναι κάτι διαφορετικό: «Η αυτοκτονία ως μία εκ των καλών τεχνών»
ΥΓ3: Διαβάζω ότι η Grameen βάλλεται. Η κυβέρνηση του Μπαγκλαντές, με τις ευλογίες ξανά του ΔΝΤ, προσπαθεί να πάρει τον έλεγχο της Τράπεζας των Φτωχών. Ίσως γιατί είναι πολύ επικίνδυνο για το «Γαργαντούα» να υπάρχουν τέτοια παραδείγματα.
(Στοιχεία άντλησε ο Γελωτοποιός από:
«Το βιβλίο της ολικής άγνοιας» Λόιντ&Μίτσινσον, εκδόσεις Πατάκη,
National Geographic, ελληνική έκδοση, Οκτώβριος 1998,
«Τα σταφύλια της οργής», σε μετάφραση Κοσμά Πολίτη,
και από το διαδίκτυο.) L1